სამეცნიერო-საზოგადოებრივი ჟურნალი
სამი საუნჯე N1(1), 2011

რეზიუმე

გრანი ქავთარია
კომენტარები უახლოეს წარსულზე

ინეზა იამანიძე
ქართული ენა საფრთხეშია

ის, რაც დღეს საქართველოში ქართულ ენასთან მიმართებით ხდება, ცუდის მომასწავებელია ერის მომავლისათვის. ამ გასაჭირში ერთად უნდა დავდგეთ და კიდევ ერთხელ გადავარჩინოთ ჩვენი ქვეყანა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ინგლისური ენა რომ სრულიად ჩაანაცვლებს ქართულ ენას, როგორც სახელმწიფო ენა, ამას მტკიცება აღარ სჭირდება. სანამ დროა, სანამ მსოფლიო ისტორია ჯერ კიდევ გრძელდება და ქართველთა მატიანე ჯერ კიდევ იწერება, უნდა ვიმოქმედოთ.

გიორგი გოგოლაშვილი
სამი დიდი წიგნი - ქართული სალიტერატურო ენის სიმტკიცის საფუძველი

ნოდარ ლომოური
აფხაზთა ისტორია და მათი მომავალი

დღეს, როცა ჩვენი ცხოვრება დატვირთულია მრავალი გადაუჭრელი პრობლემით, ყველაზე მძიმედ გვესახება საკითხი ჩვენი ძირძველი ოლქების, აფხაზეთისა და შიდა ქართლის, ოკუპაციისა. ამასთან, ჩვენი აზრით, საკმაოდ არარეალურია პერსპექტივა პრობლემის გადაჭრისა, რამდენადაც ჩვენს ეთნოკონფლიქტში აგრესიულად და აქტიურად მონაწილეობენ რუსეთის რეაქციული ძალები, ხოლო თვით ოკუპირებულ ოლქებში ადგილობრივი მოსახლეობა აშკარად ანტიქართულად არის განწყობილი.

ამ ორი კონფლიქტური რეგიონიდან მდგომარეობა უფრო რთულია აფხაზეთში, რამდენადაც რუსეთის დაინტერესება, ზღვისპირა მხარის საბოლოოდ ხელში ჩასაგდებად, განსაკუთრებით დიდია და იგი ყველაფერს აკეთებს რუსეთის პროვინციად აფხაზეთის გადაქცევისათვის.

რამდენადაც ჩვენთვის ცნობილია, თვით აფხაზეთში სულ უფრო იზრდება ადგილობრივი მოსახლეობის უკმაყოფილება რუსეთის პოლიტიკისადმი, მაგრამ ეს უკმაყოფილება ჯერ-ჯერობით არ არის იმ დონისა, რომ გადამწყვეტ მოქმედებათა სტიმულატორი გახდეს და, მით უმეტეს, საქართველოს შემადგენლობაში აფხაზეთის დაბრუნებისკენ ნაბიჯის გადადგმის პრეცედენტი შექმნას.

აფხაზურ სეპარატიზმს ხანგრძლივი ისტორია აქვს, მაგრამ იგი განსაკუთრებით მას შემდეგ გაძლიერდა, რაც მას მხარი ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლის რეაქციულმა ძალებმა დაუჭირეს; თუმცა ამ მოვლენებს (ისევე როგორც შიდა ქართლში, ანუ „სამხრეთ ოსეთში“) საქართველოს ხელისუფლების მიერ დაშვებულმა შეცდომებმაც შეუწყვეს ხელი.

უკვე საკმაოდ დიდი ხანია, აფხაზეთის საკითხის მოგვარებას გარკვეული ძალები ცდილობენ ე. წ. „სახალხო დიპლომატიის“ გზით, მაგრამ, სამწუხაროდ, რეალურად რაიმე წარმატების მიღწევა, თუნდაც რაიმე დათმობაზე სეპარატისტთა დაყოლიება, არ ხერხდება.

იმისათვის, რომ გამოინახოს აფხაზებთან თანამშრომლობის საშუალებანი, აუცილებელია, როგორც აფხაზმა, ისე ქართველმა ისტორიკოსებმა ერთხელ და სამუდამოდ უარი თქვან აფხაზეთის ისტორიის არამეცნიერულ შეფასებაზე. ჯერ კიდევ გასული ს-ის 50-იან წლებში განსაკუთრებით გამწვავდა დაპირისპირება აფხაზ და ქართველ მეცნიერთა შორის აფხაზეთის მოსახლეობის ეთნიკური ისტორიის თაობაზე. მალე აფხაზმა ისტორიკოსებმა (ი. ვორონოვი, ე. აჯინჯალი, შ. ინალიფა, და სხვ.) დაიწყეს მტკიცება, რომ შუა ბრინჯაოს ეპოქიდან მოყოლებული (III ათასწლეული ჩვ. წ-მდე) დასავლეთ საქართველოს მთელი ტერიტორია აფხაზთა წინაპრებით, ჰენიოხებით იყო დასახლებული და მხოლოდ ჩვ. წ-მდე VI-V სს-ში აქ ჩასახლდნენ ქართველური (კოლხური) ტომები, რომელთაც აფხაზებს დაუტოვეს მხოლოდ კოლხეთის ჩრდილო-დასავლეთი კუთხე და, მაშასადამე, უძველესი კოლხური კულტურა აფხაზურ-ჰენიოხური ყოფილა. ამ აშკარად ფანტასტიკურ თეორიას ქართველმა მეცნიერებმა დაუპირისპირეს ასევე დაუსაბუთებელი კონცეფცია პავლე ინგოროყვასი, რომლის თანახმადაც ჰენიოხები ქართულ ტომებთან ერთად (მესხები, აფსილები, აბაზგები) აფხაზეთის ტერიტორიაზე სახლობდნენ, ხოლო თანამედროვე აფხაზების (აფსუების) წინაპრები აქ პირველად, დასახელებულ XVI-XVII სს-ში, ჩრდილოეთ კავკასიის მთიანეთიდან ჩამოსახლდნენ.

ბერძნული და რომაული წყაროების ცნობათა ყოველმხრივ გამოკვლევის შემდეგ ჩვენ მივედით უეჭველ დასკვნამდე: მცდელობას ჰენიოხთა ტომის ეთნიკური კუთვნილების საკითხის დაკავშირებისა აფხაზური მოსახლეობის ეთნოგენეზთან და მათ ლოკალიზაციას კოლხეთის რომელიმე მხარეში აბსოლუტურად არავითარი საფუძველი არა აქვს. ამასთანავე, გამოირიცხება მათი იდენტიფიკაცია ქართველურ ტომებთან. ჰენიოხთა პრობლემა ერთხელ და სამუდამოდ უნდა გამოირიცხოს აფხაზთა და საერთოდ დასავლეთ საქართველოს ეთნიკურ საკითხებზე მსჯელობისას. აგრეთვე, კატეგორიულად არ შეიძლება გაზიარება პ. ინგოროყვას მოსაზრებისა აფხაზეთის ტერიტორიაზე მოსხების (მესხების) მოსახლეობის თაობაზე და მთელი მისი კონცეფციისა აფხაზი ტომების შესახებ.

წყაროთა მიხედვით, ჩვ. წ-ის პირველივე სს-დან აფხაზეთის ტერიტორიაზე ცხოვრობდა ორი ტომი - აფსილები და აბაზგები. ქართველ მკვლევართა ერთი ნაწილის აზრი, რომ ეს ტომები ქართველური წარმომავლობისანი იყვნენ, რომელიც პ. ინგოროყვას კონცეფციას ემყარება, არავითარი მეცნიერული საფუძველი არა აქვს. პირველწყაროთა დაწვრილებითი და ყოველმხრივი ანალიზი ჩვენ, ისევე როგორც კვალიფიცირებულ მკვლევართა უმეტესობას, გვაძლევს იმის საფუძველს, რომ აფსილები და აბაზგები აფხაზურ-ადიღეურ ტომებად და თანამედროვე აფხაზთა წინაპრებად მივიჩნიოთ.

აფხაზ მეცნიერთათვის ამგვარი დასკვნა თითქოს მისაღები უნდა ყოფილიყო, მაგრამ მათ თავიდანვე მკაცრად გაგვაკრიტიკეს. ამის მიზეზი ის არის, რომ, ჩვენი გამოკვლევების მიხედვით, აფსილები და აბაზგები ძველითგან ქართველური (მეგრულ-სვანური) ტომებით დასახლებულ ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ, რომელთაც აქ ყოველთვის წამყვანი როლი ჰქონდათ განკუთვნილი და რაც ამ რეგიონში ქართველთა მატერიალური კულტურის პრევალირებით (სიჭარბით) ერთმნიშვნელოვნად დასტურდება. ეთნიკურ-კულტურული თვალსაზრისით, თვით აფსილები და აბაზგები, მიუხედავად მათი აფხაზურ-ადიღეური გენეტიკური წარმოშობისა, ყოველთვის ქართველური ეთნიკური ერთობის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდნენ.

ეს სიტუაცია აქ შემდგომშიც შენარჩუნებულ იქნა, როცა მდ. ჭოროხის შესართავიდან მდ. შაქემდე შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს გასწვრივ მცხოვრები ტომები გაერთიანდნენ და შემქნეს ე.წ. ლაზეთის სამეფო, რომლისგანაც ბიზანტიის იმპერიამ VIII ს-ში გამოჰყო მისი ჩრდილოეთი ნაწილი და რომელსაც „აბაზგთა საარქონტო“, ქართული წყაროების მიხედვით კი „აფხაზთა საერისთავო“ ეწოდა. VIII ს-ის ბოლოს მაშინდელი არქონტი აბაზგიისა ლეონი, იმპერიის დასუსტების გამო, აუჯანყდა მას, დაიმორჩილა მთელი დასავლეთი საქართველო და თავი „აფხაზთა მეფედ“ გამოაცხადა. ეს აფხაზთა მეფე ლეონ I იყო. აი, ამ სამეფოს წარმოშობა და მისი სახელწოდება იქცნენ მთავარ არგუმენტებად ახლანდელი აფხაზური სეპარატიზმის ბელადთათვის იმის სამტკიცებლად, რომ ჯერ კიდევ VIII ს-ში აფხაზებს თავიანთი სახელმწიფო ჰქონდათ, რომელიც მათ ქართველებმა (ბაგრატიონებმა) წაართვეს და გაერთიანებულ ქართულ სამეფოს შეუერთეს. ახლა კი ესენი „ისტორიული სამართლიანობის“ აღდგენას ცდილობენ.

ყველა ბიზანტიური, ქართული და სომხური წერილობითი წყაროს ანალიზის, არქეოლოგიური, ეპიგრაფიკული და ხელოვნებათმცოდნეობითი მონაცემების, იმ ეპოქის საქართველოში მიმდინარე ყველა პოლიტიკური პროცესის გამოკვლევის მიხედვით, რომელნიც სხვადასხვა თაობის გამოჩენილმა მეცნიერებმა განახორციელეს, აბსოლუტურად უდავოა ის, რომ ეს სამეფო, მიუხედავად მისი სახელწოდებისა, ყველა თავისი პარამეტრით ქართულ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნს წარმოადგენდა. ასევე სრულიად ერთმნიშვნელოვნად არის დადგენილი, რომ არც ადრეფეოდალურ ეპოქაში, არც უფრო გვიან, აფხაზური ერის ფორმირება არ მომხდარა, პირიქით, ინტენსიურად მიმდინარეობდა პროცესი აფხაზური ტომების ეთნიკური ინტეგრაციისა ქართველ ერთან. მხოლოდ გვიანი შუა სს-ის რთულმა ისტორიულმა მოვლენებმა, კერძოდ, XVI-XVII სს-ში აფხაზეთის ტერიტორიაზე აბაზგურ-ჯიქური ტომების ჩასახლებამ, შეუშალეს ხელი აფხაზებისა და ქართველების შერწყმას. მაგრამ ამის შემდეგაც აფხაზეთი საქართველოს ერთ-ერთ ეთნოკულტურულ და ადმინისტრაციულ ერთეულად დარჩა.

XVIII ს-იას 30-იანი წლებიდან დასავლეთი საქართველო თურქეთის მპყრობელობის ქვეშ საკმაოდ დიდი ხნით მოექცა, რამაც აქ ისლამის გავრცელებას შეუწყო ხელი, განსაკუთრებით აფხაზეთში, სადაც გარკვეული ნიადაგი ამისთვის მთიელი ტომების შემოჭრამ შექმნა. XIX ს-ის დასაწყისში აფხაზეთი, ისევე როგორც საქართველოს სხვა პოლიტიკური ერთეულები, რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა, მაგრამ ეს უმტკივნეულოდ არ მომხდარა; ადგილი ჰქონდა გამოსვლებსა და აჯანყებებს, რომელთაც მწვავე რეპრესიები მოჰყვებოდა ხოლმე. ერთ-ერთი ასეთი რეპრესიული ღონისძიება იყო მუსლიმი მოსახლეობის მასობრივი გადასახლება თურქეთში, ე. წ. „მუჰაჯირობა“. ნარკვევში ჩვენ ამ პრობლემაზე შევჩერდით, რამდენადაც სეპარატისტმა ისტორიკოსებმა დაიწყეს მტკიცება, რომ „მუჰაჯირობის“ დაწყებამდე აფხაზეთში მარტო აფხაზები ცხოვრობდნენ, ხოლო მრავალი აფხაზური ოჯახის ძალადობრივი გასახლების შემდეგ გათავისუფლებულ მიწებზე ქართველები (მეგრელები) დასახლდნენ და აფხაზეთის „კოლონიზაცია“ მოახდინესო. ს. ლაკობასა და მისი მიმდევრების ასეთი აბსურდული მტკიცებულებანი სრულ იგნორირებას ახდენენ ცნობილი ფაქტებისა, რომ აფხაზეთის ტერიტორიაზე უძველესი დროიდან ცხოვრობდნენ ქართველური კოლხურ-ლაზური, სვანური ტომები, რომელთაც აქ გაცილებით დიდი ტერიტორია ეკავათ, ვიდრე აფხაზთა წინაპრებს. ამასთან, არ შეიძლება გულისწყრომის გარეშე აღინიშნოს, ს. ლაკობას მიერ შეურაცხმყოფელი შეფასება გამოჩენილი ქართველი მოღვაწეების - იაკობ გოგებაშვილის, გიორგი წერეთლის, სერგი მესხის და იონა მეუნარგიასი, რომელნიც ხედავდნენ რა, თუ როგორ სახლდებოდნენ განთავისუფლებულ მიწებზე რუსები, უკრაინელები, ებრაელები, სომხები და სხვები, ცდას არ აკლებდნენ, რომ იქ ქართველები ჩაესახლებინათ. ჩვენ გვინდა, აფხაზებს მივმართოთ რჩევით, არ დაუჯერონ ამ აბსურდულ და ყოველგვარ ლოგიკას მოკლებულ მტკიცებულებებს და კიდევ ერთხელ გაიაზრონ, რომ უძველესი დროიდან გუშინდლამდე მათი წინაპრები ყოველთვის ცხოვრობდნენ ქართველებთან ერთად, მაგრამ მათ ხალხს თვითმყოფადობა არ დაუკარგავს.

გვინდა კიდევ ერთ პრობლემას შევეხოთ, რომელიც მიმდინარე წლის ივლისის ბოლოდან გახდა აქტუალური, როცა ჩვენი ეკლესიის მეთაური, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II კიევში შეხვდა მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქს კირილეს და როცა ამ უკანასკნელმა ერთმნიშვნელოვნად აღიარა, რომ აფხაზეთის ეკლესია საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში შედის. სამწუხაროდ, ეს პრობლემა ჩვენთვის დღემდე ფრიად მტკივნეულია, ვინაიდან აფხაზი ექსტრემისტები, ისწრაფვიან რა საეკლესიო დამოუკიდებლობის მიღწევისაკენ, ისტორიას საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების შესახებ ისევ ამახინჯებენ.

რეალური სურათი კი ასეთია: აფხაზეთის ეკლესია, ისევე როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა საეკლესიო ცენტრები, თავდაპირველად ექვემდებარებოდა კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს, ხოლო IX ს-დან, ისევე როგორც დასავლეთ საქართველოს სხვა ეკლესიები, იგი გამოეყო ბიზანტიას, მოიპოვა და-მოუკიდებლობა და მერე გაერთიანებული საქართველოს საეკლესიო ორგანიზაციას დაექვემდებარა, რომლის შემადგენლობაშიც იგი დღემდე რჩება. მაშასადამე, საეკლესიო თვალსაზრისითაც აფხაზეთი ყოველთვის საქართველოსთან იყო დაკავშირებული.

აფხაზეთის ეკლესიაზე საუბრისას ფრიად მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ მაშინაც კი, როცა დასავლეთ საქართველოს ეკლესია კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს ექვემდებარებოდა, აქ შენდებოდა საეკლესიო ხუროთმოძღვრების მხოლოდ ისეთი ძეგლები, რომელნიც დანარჩენი საქართველოსთვის იყვნენ დამახასიათებელნი: განსაკუთრებული ტიპის სამნავიანი ბაზილიკები, ჯვრის ტიპის გუმბათიანი ტაძრები. ასეთივე სიტუაცია იყო აფხაზეთშიც, სადაც მარტო მისთვის დამახასიათებელი ტიპი არ შემუშავებულა. ეჭვს გარეშეა, აფხაზეთის ძეგლებს რაღაც ლოკალური თავისებურება ახასიათებთ, რომელიც საშუალებას გვაძლევს ვისაუბროთ „აფხაზური სკოლის“ არქიტექტურაზე, მაგრამ ეს თავისებურებანი არც იმ ხარისხისანი არიან, როგორიც არის განსხვავება კახეთისა და ქართლის, ან ტაო-კლარჯეთისა და ეგრისის ტაძრებს შორის; ფაქტობრივად, ეს განსხვავება მარტო იმით გამოიხატება, რომ აფხაზური ძეგლები მეტ სიახლოვეს ამჟღავნებენ ბიზანტიურ ხუროთმოძღვრებასთან, ვიდრე საქართველოს შიდა რაიონის ნაგებობები. ამგვარად, „აფხაზურ სკოლაში“ რეალურად იგულისხმება ორგანული ნაწილი და განშტოება სწორედ ქართული ხუროთმოძღვრებისა.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი გარემოება: როცა ე. წ. აფხაზური სამეფოს ეკლესია გამოეყო კონსტანტინეპოლს, ღმრთისმსახურების (ისევე როგორც ადმინისტრაციის) ენა ქართული გახდა, რომელმაც შეცვალა ბერძნული. რატომ არ შექმნეს აფხაზებმა საკუთარი საღმრთისმსახურო ენა, რატომ არ შექმნეს საკუთარი დამწერლობა? პასუხი ერთმნიშვნელოვანია: ამის მიზეზი დასავლეთ საქართველოში თავიდანვე ქართული ენის არსებობა იყო; იგულისხმება აღმოსავლურ ქართული, ქართლის ენა, რომელიც იქცა საფუძვლად საერთო ქართული ლიტერატურული ენისა და რომელსაც სს-ის განმავლობაში გამომუშავებული მწერლობა ჰქონდა. სწორედ ამ ენამ გაუწია კონკურენცია ბერძნულს, მთელი დასავლეთ საქართველოს ოფიციალური ენა გახდა და ორგანულად ჩაერთო საერთო ქართულ რელიგიურ-კულტურულ გარემოში.

ასეთია რეალური, ობიექტურად გამოკვლეული ისტორია აფხაზეთისა. ჩვენ გვინდა, კიდევ ერთხელ მოვუწოდოთ აფხაზებს, სწორად გაიაზრონ საკუთარი ისტორია და ისე გადაწყვიტონ თავიანთი მომავალი.  

ავთანდილ ნიკოლეიშვილი
თურქეთში მცხოვრებ ქართველთა ქართულენოვანი ზეპირსიტყვიერება

მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთის მოსახლეობის არც თუ მცირე ნაწილს (მათი ზუსტი რაოდენობის დადგენა დღესდღეობით შეუძლებელია) ეთნიკური ქართვე¬ლები შეადგენენ, საკუთრივ ქართული კულტურის ისტორიაში მათ მეტად უმნიშვ¬ნელო წვლილი აქვთ შეტანილი. მართალია, თურქეთის ყველაზე სახელგანთქმულ ადამიანთა შორის ეთნიკური წარმომავლობის ქართველებიც საკმაოდ გვხვდებიან, მაგრამ თავიანთი ისტორიული სამშობლოსათვის არსებითად ფასეული და მნიშვნელოვანი ამ ადამიანებს ფაქტობრივად არაფერი გაუკეთებიათ. პირველი მამულიშვილი, რომელმაც თურქეთელ ქართველთა ცნობიერებაში ამ თვალსაზრისით თვისებრივად სრულიად ახალი ეტაპის დადგომას დაუდო სათავე, ახმედ მელაშვილი (ოზქანი) იყო, კაცი, რომელმაც თავისი მოღვაწეობის უმთავრეს მიზნად სამ საუკუნეზე მეტი ხნის განმავლობაში მშობლიურ ფესვებს მოწყვეტილი ქართველების ცნობიერებაში ეროვნული თვითშეგნების გაღვივება დაისახა.

თურქეთში ქართულენოვანი მხატვრული შემოქმედების სიღარიბე, სხვა მნიშვნელოვან ფაქტორებთან ერთად, არსებითად იმ ფაქტმაც განაპირობა, რომ რაოდენობრივი სიმრავლის მიუხედავად, იქაურ ქართველთა უდიდესმა ნაწილმა საერთოდ  არ იცის ქართული წერა-კითხვა. ამის გამო თურქეთში ქართულენოვანი მწერალი კიდევაც რომ გამოჩენილიყო, ბუნებრივია, მკითხველის გარეშე დარჩებოდა. ამას ემატებოდა ისიც, რომ თურქეთელი ქართველები საუკუნეების განმავლობაში ქართულენოვანი სამყაროსაგანაც იყვნენ იზოლირებულნი.

თურქეთში მცხოვრებ ქართველთა ქართულენოვანი შემოქმედებითი შესაძლებლობანი ყველაზე მეტად მათ ფოლკლორულ ტექსტებში გამოვლინდა. მათი უდიდესი ნაწილი ზეპირსიტყვიერი ფორმით შექმნეს სახალხო მთქმელებმა. ხალხური შემოქმედების ეს ნიმუშები ძირითადად ზეპირი სახით გადაეცემოდა თაობიდან თაობას. მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი თურქეთის ქართველობაში ზოგადქართული პოეტური ფოლკლორიდანაა გავრცელებული. პოეტური ჟანრისაგან განსხვავებით, თურქეთელ ქართველთა ქართულენოვან შემოქმედებაში ძალზე უმნიშვნელო ადგილი აქვს დამკვიდრებული პროზას. ერთადერთი, რაც მათ ამ მიმართულებით ზეპირსიტყვიერი ფორმით შექმნეს, ჩვენამდე მეტად მწირად მოღწეული ხალხური ზღაპრები, ლეგენდები და თქმულებებია.

ბონდო არველაძე
თბილისის წმ. ნიკოლოზ სასწაულმოქმედის (სურბნშანის) ეკლესია

საქართველოს სომხური ეპარქიის ორგანოში (ჟურ. „ნორაშენ“, #1, 2008) გამოქვეყნდა ხელმოუწერელი სტატია, რომელშიც თბილისის, ვერცხლისა და სულთნიშნის ქუჩების გადაკვეთაზე მდებარე, წმ. ნიკოლოზის ეკლესია სომხურ ნაგებობად არის მიჩნეული.

ანზორ თოთაძე
როცა საუნჯეს გედავებიან, ანუ ქვებთან ერთად წლებიც ღაღადებენ

მსოფლიო ისტორიაში ანალოგი არ მოეპოვება მეზობელი ქვეყნების მიმართ ისეთ უპატივცემულობას, მათი მთელი ისტორიული წარსულის გაყალბების, ტერიტორიებისა და კულტურული მემკვიდრეობის მითვისების ისეთ მცდელობას, როგორც ამას აკეთებენ სომეხი ვაიმეცნიერები. კერძოდ, ჯერ კიდევ მე-19 ს-დან დაწყებული, ისინი შემთხვევას ხელიდან არ უშვებდნენ, რომ ქართველები და საქართველო მიწასთან გაესწორებინათ.

როდესაც სომხების მიერ უსაფუძვლო პრეტენზიებზე ვსაუბრობთ, მხედველობაში გვაქვს არა სომეხი ხალხი, არამედ „სომეხთა გულნამცეცა მეცნიერები“, რომლებიც მას შემდეგ, რაც საქართველომ დამოუკიდებლობა მოიპოვა და ამ გზაზე ბევრ წინააღმდეგობას წააწყდა, განსაკუთრებით გააქტიურდნენ. „დროა ნიღაბი ავხადოთ იმ ერთ გუნდს სომხებისას, რომელთა მეცნიერნი ასეთ ყოფას გვაწევენ ქართველებს, დიდსა და პატარას გამოუკლებლივ“ (ილია ჭავჭავაძე).

უკანასკნელ პერიოდში სომეხი მეცნიერები განსაკუთრებით გააქტიურდნენ და საქართველოს უძველეს პროვინციას - სამცხე-ჯავახეთს სომხურ მიწებად აცხადებენ. მეტად სამწუხაროდ, ზოგიერთი სომეხი მეცნიერი „დიდი სომხეთის“ აღდგენის იდეაფიქსითაა შეპყრობილი და, აგერ უკვე თითქმის 200 წელია, სურს სათანადო ინფორმაციული ნიადაგი მოამზადოს მზაკვრული მიზნის განსახორციელებლად. ისინი აბსურდულ ტერიტორიულ პრეტენზიებს უყენებენ საქართველოს, ტერიტორიული პრეტენზიების წაყენება კი, ფაქტობრივად, ომის გამოცხადებას ნიშნავს. თუმცა ისინი ამას არც მალავენ და აღნიშნავენ: თუ ყარაბაღი ჩვენთვის პრესტიჟის საქმე იყო, სამცხე-ჯავახეთი სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხიაო.

ამ დროს კი, როგორც თვით სომხური, ისე ქართული და უძველესი ასურული ლურსმნული წარწერები თუ სხვა უცხოური წყაროები მოწმობენ, სამცხე-ჯავახეთში სომხებს კომპაქტურად არასოდეს უცხოვრიათ, ვიდრე მათ 1828-1829 წლების რუსეთ-თურქეთის ომის დროს ანატოლიიდან გამოქცეულებს გენერალი პასკევიჩი ჯავახეთში არ დაასახლებდა. შიშველ-ტიტველი სომხები, ქართველებმა თავიანთ სახლებში გამოაზამთრეს. შემდეგში მათ სახელმწიფოც დაეხმარა, სახლები აუშენეს და საცხოვრებლად ჯავახეთში დამკვიდრდნენ. მაგრამ ეს სრულებითაც არ ნიშნავს იმას, რომ ჯავახეთი მათი ისტორიული სამშობლოა და სომხეთს უნდა შეუერთდეს.

სამცხე-ჯავახეთი თავანკარა ქართული ტოპონიმებითაა მოფენილი. სომეხი ავტორები უმოწყალოდ ამახინჯებენ ამ ტოპონიმებს, რათა მათი ქართული წარმომავლობა არ გამოჩნდეს. მაგალითად, ჯავახეთს უწოდებენ ჯავახქ-ს, ახალციხეს - ახალცხა-ს და ა. შ., თანაც ზოგიერთ ტოპონიმს მიზანმიმართულად ისე ამახინჯებენ, რომ მათი სომხურად გააზრებაც მოახერხონ.

სხვისი მიწების მითვისების პრეტენზიები სომხებს სხვა ქვეყნების მიმართაც აქვთ. მათი ვაი-მეცნიერები იქექებიან ისტორიის ანალებში და სხვა ქვეყნებში ეძებენ სომხეთის არარსებულ ტერიტორიებს. ამისთვის არ ერიდებიან არც მოსყიდვას, არც უკადრისი გზით სხვისი ქონების ხელში ჩაგდებას, არც აშკარად სხვისი ხუროთმოძღვრების ძეგლების მითვისების მცდელობას და არც ისტორიული ფაქტების კურიოზებამდე მისულ დამახინჯებას. ამ მხრივ ნიშანდობლივია დიდი რუსი მწერლისა და სახელმწიფო მოღვაწის ალექსანდრე გრიბოედოვის მიერ 1820-იან წლებში რუსეთის იმპერატორ ნიკოლოზ პირველისადმი გაგზავნილი წერილი, რომელშიც ნათქვამია: „თქვენო აღმატებულებავ, არავითარ შემთხვევაში არ მისცეთ სომხებს ცენტრალური რუსეთის მიწებზე დასახელების უფლება. ეს ისეთი ერია, რომელიც რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ მიითვისებს და მთელ მსოფლიოს განუცხადებს, რომ ეს მათი უძველესი მიწაა“.

სასურველია, „დიდი სომხეთის“ „დიდი შემოქმედები“ გონზე მოვიდნენ, დიდ ისტორიკოსებს ყური დაუგდონ, მეზობლების კულტურული ფასეულობების მითვისებისა და მათდამი სრულიად უსაფუძვლო ტერიტორიული პრეტენზიების წაყენების მცდელობაზე უარი თქვან, რადგან ჩვენი წინაპრების ურთიერთპატივისცემის მაგალითზე უნდა ავაგოთ ჩვენი მომავალი ურთიერთობები.

ამონაწერი რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის 1943 წლის 19 ნოემბრის წმიდა სინოდის განჩინებიდან

1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან გაწყვეტილი ჰქონდა კანონიკური კავშირი. უთანხმოების მიზეზი, რუსეთის წმიდა სინოდის ნებართვის გარეშე, საქართველოს ეკლესიის მიერ ავტოკეფალიის გამოცხადება გახდა, რადგან იმ დროს საქართველოს ეკლესია იერარქიულად რუსეთის ეკლესიაზე იყო დაქვემდებარებული. 1943 წელს, როცა ადგილობრივ ეკლესიებს მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქი სერგი და სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე (ცინცაძე) ხელმძღვანელობდნენ, ორივე მხარის კეთილი ნებით, ორ ავტოკეფალურ ეკლესიას შორის კანონიკური კავშირი აღდგა.

ამ ღირსშესანიშნავ ფაქტთან დაკავშირებით ამონაწერში წარმოდგენილია რუსეთის წმიდა სინოდის დადგენილება, რუსეთისა და საქართველოს ეკლესიების საჭეთმპყრობელთა მიმართვები, მოლაპარაკებათა წარმოების დროს რუსეთის ეკლესიის წარმოგზავნილის, მთავარეპისკოპოსი ანტონის მოხსენება და საქართველოს ეკლესიის იერარქთა მოკლე ბიოგრაფიული ცნობები.

თეიმურაზ ფანჯიკიძე
სეკულარიზაცია, თეოკრატია და თანამედროვეობა

შრომაში განმარტებულია სეკულარიზაციისა და თეოკრატიის ტერმინები, საუბარია მსოფლიოში მიმდინარე სეკულარულ პროცესებზე წარსულში და თანამედროვე პირობებში, მის ურთიერთობასა და დიალოგის საჭიროებაზე თეოკრატიასთან, ყურადღება მახვილდება სეკულარიზაციაზე ყოფილ საბჭოთა კავშირში, შემდეგ კი დამოუკიდებელ საქართველოში, მის თანამედროვე შეფასებაზე ჩვენს ქვეყანაში.

ზაზა ვაშაყმაძე
საქართველოს ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა 1918-1927 წლებში

სტატია ეხება საქართველოს ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობას 1918-1927 წლებში. ეს წლები ისტორიული ქარტეხილებით არის ცნობილი: მეფის რუსეთის ხელისუფლების დამხობა, საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის დაკარგვა და გასაბჭოება, საქართველოს ეკლესიის მიერ დაკარგული ავტოკეფალიის აღდგენა. ეს ფაქტი ქართული ეკლესიის მხრიდან მოითხოვდა გარკვეული სტრატეგიის ჩამოყალიბებას სახელმწიფოსთან მიმართებაში.

სტატია დაყოფილია სამ ნაწილად:

1. ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის თეორია;
2. ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა 1918-1921 წლებში;
3. ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა საბჭოთა ხელისუფლების დასაწყისში, 1921-1927 წლებში.

მოცემულია ისტორიულ-სამართლებრივი ანალიზი, სახელმწიფოსა და ეკლესიის ჰარმონიული ურთიერთობისა და ამ წლებში ხელისუფლების მიერ გამოცემული სამართლებრივი აქტებისა ეკლესიასთან მიმართებაში.

სტატია აქტუალურია დღევანდელი ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთდამოკიდებულების ფონზე. წარსულის ცოდნა და გაანალიზება სასარგებლოა ორივე მხარისათვის, რათა მათ შორის სამართლებრივი ურთიერთობის ფორმა სწორად განისაზღვროს და შედეგად სახელმწიფოსა და ეკლესიის წინსვლაც შეუფერხებლად წარიმართოს.

სერგი ავალიანი
სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია  II-ის ფილოსოფიური მსოფლმხედველობის ძირითადი იდეები

სტატიაში განხილულია მისი უწმიდესობის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსის, ბიჭვინთისა და  ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტის, უწმიდესისა და უნეტარესის ილია მეორის ფილოსოფიური მსოფლმხედველობის რამდენიმე ძირითადი საკითხი და ნაჩვენებია მათი აქტუალობა თანამედროვეობისათვის საერთოდ და, კერძოდ, საქართველოში ამჟამად არსებული რელიგიური და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური  ცხოვრებისათვის. სტატიაში განხილულია მისი უწმიდესობის მოსაზრებანი ონტოლოგიის, გნოსეოლოგიის, ფილოსოფიური ანთროპოლოგიის, ეთიკისა და  სოციალური ფილოსოფიის ისეთი პრობლემების შესახებ, როგორიცაა აუცი-ლებლობა და შემთხვევითობა, ცოდნისა და რწმენის, მეცნიერებისა და რელიგიის ურთიერთობა, ამპარტავნობის მავნებლობა, გლობალიზაციის დადებითი და უარყოფითი მხარეები, მორალი, რელიგიური კონფესიების სტატუსი და სხვ. ამ პრობლემების შესახებ კათოლიკოს-პატრიარქისეული  მოსაზრებების გაცნობა ხელს შეუწყობს ადამიანის სულიერი სამყაროს სრულქმნასა და გაჯანსაღებას.      

გვანცა კოპლატაძე
წმინდა პეტრე იბერი

წერილი ეძღვნება V საუკუნის გამოჩენილი ქართველი უფლისწულის - პეტრე იბერის აღმსარებლობის საკითხს, რომელიც მე-18 საუკუნის პირველი ნახევრიდან გაურკვეველი მიზეზების გამო ჟამნიდან ამოღებულ იქნა. წერილში განსაკუთრებით გამახვილებულია ყურადღება იმ ფაქტზე, რომ არცერთი დიოფიზიტური წყარო პეტრე იბერს ერეტიკოსად არ იხსენიებს, მისი მონოფიზიტობის დამტკიცებას მხოლოდ მონოფიზიტი ავტორები ცდილობენ. პეტრეს მართლმადიდებლობას ამოწმებს ქართული ეკლესიის ისტორია, რომელსაც იგი საუკუნეთა განმავლობაში (XIII-XVIII) წმინდანად ჰყავდა შერაცხული. წერილში გაანალიზებულია ყველა მონოფიზიტური წყარო, შეპირისპირებულია „პეტრეს ცხოვრების“ ქართულ რედაქციასთან, რომლის ავტორიც მისი მოწაფე ზაქარია ქართველია, და რომელშიც ყოველგვარი განსაკუთრებული ძალისხმევის გარეშე პალესტინაში მოღვაწე იბერიის მეფის ძე მართლმადიდებლად არის წარმოდგენილი. წერილში გადმოცემულია, აგრეთვე, მეცნიერებაში ცნობილი ყველა შეხედულება ამ საკითხთან დაკავშირებით და გამოტანილია დასკვნა, რომ პეტრე იბერი ქართულ ეკლესიას სამართლიანად ჰყავდა შერაცხული წმინდანად.

გრიგოლ რუხაძე
მედროვის მეცნიერული მიღწევები

„ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის“ პროფ. თ. კოჭლამაზაშვილმა ამავე სასწავლებლის პერიოდულ ორგანოში (ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი, #2, თბ., 2009) გამოაქვეყნა სხვა მკვლევართა მიერ უკვე ორჯერ დადგენილი ტექსტი გრიგოლ ნოსელის „დაბადებისათვის კაცისა“ (გიორგი მთაწმიდლისეული თარგმანი) შესავალი წერილით. თ. კოჭლამაზაშვილი შესავალში მიმოიხილავს გრიგოლ ნოსელის ამ ტექსტის წინანდელ, 1970 და 2009 წლების, გამოცემებს და მათი უსაფუძვლო და დაუსაბუთებელი კრიტიკის ხარჯზე ცდილობს საკუთარი ახალი პუბლიკაციის გამართლებას. თანაც ამას სჩადის გ. რუხაძისადმი ბრალდების წაყენებით, რომ მან თითქოს ტექსტის პირველი კრიტიკული გამოცემა დაუსახელებლად გამოიყენა. მაშინ, როცა ტექსტების ანალიზის მიხედვით, პირველი და მეორე გამოცემა ერთმანეთზე დამოკიდებულებას არაფრით ამჟღავნებენ.