სამეცნიერო-საზოგადოებრივი ჟურნალი
„სამი საუნჯე“N4(10), 2013

რეზიუმე

ზურაბ ცუცქირიძე
საქართველოში რეფორმის საბედისწერო ორიენტაციები

ამ ბოლო ორი ათეული წლის განმავლობაში სასკოლო განათლების სისტემაში დიდი ზარ-ზეიმით შვიდჯერ დაიწყო რეფორმა და ექვსჯერ უშედეგოდ დამთავრდა. გამონაკლისი ამ ბოლოს განხორციელებული რეფორმაა, რომელსაც თვალსაჩინოდ მძიმე შედეგები მოჰყვა: საფუძვლიანად დაინგრა საშუალო და უმაღლესი განათლების სისტემები.
ამის მიზეზი იყო ის არასწორი ორიენტაციები, რასაც ბრმად ახორციელებდა განათლების სამინისტრო. კერძოდ, ეს იყო უცხოური მითითებებისა და რეკომენდაციების უკრიტიკოდ მიღება, სარეფორმო გადაწყვეტილებების არა მეცნიერულ, არამედ სხვათა გამოცდილების კოპირებაზე დაფუძნება, ვოლუნტარიზმი, ქართული პედაგოგიკის მეცნიერების უგულებელყოფა და, საერთოდ, ეროვნული ინტერესების ღალატი.

თინა იველაშვილი
ჭელაში მინარეთის აღმართვის პოლიტიკური არსი

      საქართველოში ამ ბოლო პერიოდში, განსაკუთრებით 2012 წლის ოქტომბრის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ, მეტისმეტად გააქტიურდა ე. წ. „რელიგიურ უმცირესობათა“ უფლებების შეზღუდვისა თუ დარღვევების შესახებ აჟიოტაჟი და იგი ქვეყანაში არსებულ უამრავ არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენელთა თუ უცხოელ „მრჩეველთა“ გამოსვლებში ლამის პოლიტიკურ რანგში განიხილება. საქართველოს სხვა რეგიონებზე რომ  არაფერი ვთქვათ, აღნიშნული ფაქტის საილუსტრაციოდ ადიგენის რაიონის სოფელ ჭელაში მომხდარი  ფაქტიც ნათლად მეტყველებს.
ეროვნული თვითმყოფადობის წაშლის მიზნით, წარსულშიცა და დღესაც უცხოეთიდან მართული  ძალები ცდილობენ, საქართველოში ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიას დაუპირისპირონ არა მხოლოდ მათი ფინანსური დახმარებით მომრავლებული რელიგიური სექტები, არამედ ისეთი ფუნდამენტალური სარწმუნოება, როგორიცაა ისლამი. მაგრამ მათ „ავიწყდებათ“ ერთი რამ, კერძოდ: დღეს მუსლიმანური ქვეყნები აღარ არიან გასული საუკუნის 60-იანი წლების თვითშეგნების მატარებელნი. დღეისათვის ისინი ყველა საშუალებით (მათ შორის რელიგიის გამოყენებითაც) არა გლობალიზაციის, არამედ თავიანთი ეროვნული სახელმწიფოებრიობის დამოუკიდებლობისა და გაფართოება-განმტკიცებისთვის იბრძვიან. აქედან გამომდინარე, თურქეთის მთავრობის ხელშეწყობით ფარულად შემოტანილი და „მსოფლიო დონის“ ქართველ გლობალისტთა ჩუმი „ლოცვა-კურთხევით“  ერთ ღამეში დამონტაჟებული  მინარეთი _ ეს არის არა მარტო  საქართველოში თურქული ისლამიზაციის გავრცელება-განმტკიცების, არამედ ჩვენი ქვეყნის  დეზინტეგრაციის მცდელობაც.

მამუკა ცუხიშვილი
აბასთუმანი _ სამკურნალო ოაზისი

სტატიაში წარმოჩენილია საქართველოს ერთ-ერთი უნიკალური კურორტის, ისტორიული ოძრხის, ანუ აბასთუმნის დღევანდელი სავალალო მდგომარეობა. აბასთუმნის მრავალ სამკურნალო დაწესებულებათაგან დღეს მხოლოდ ერთი ფუნქციონირებს და მისი მომავალი არსებობის საკითხიც კი ეჭვს ბადებს, რადგან ამ განუმეორებელი კურორტის მიმართ სახელმწიფო ხელისუფლება საერთოდ ყურადღებას არ იჩენს. ანალოგიურია დამოკიდებულება აბასთუმნის ობსერვატორიის მიმართაც, რომელიც საბჭოთა პერიოდში პლანეტარული კვლევების დარგში მსოფლიო მნიშვნელობის დაწესებულებად იყო მიჩნეული. აბასთუმნის გადასარჩენად გადაუდებელი ღონისძიებებია გასატარებელი.

რუსუდან ლოხიშვილი
თეატრის როლი საზოგადოებაში და მისი ეკლესიური შეფასება

ნარკვევში ნაჩვენებია, რომ თეატრისა და ეკლესიის ურთიერთობა არაერთგვაროვანი იყო ისტორიის სხვადასხვა პერიოდში. თეატრის არსებობა ანტიკური ხანიდან იღებს სათავეს. დიდი მოაზროვნეები მეტად სასარგებლოდ მიიჩნევდნენ მას ადამიანის ზნეობრივად აღზრდისათვის. შემდგომ, ქრისტიანობის საყოველთაოდ გავრცელების დროს, მხოლოდ თეატრები დარჩნენ წარმართობის მიმდევრები და იქ დემონური რიტუალები და ღრეობები იმართებოდა. სწორედ ამიტომ განეწყო ეკლესია მის მიმართ მტრულად. განსაკუთრებით გაუარესდა ეკლესიისა და თეატრის ურთიერთობა ერეტიკული მოძრაობების დროს. IV ს-ში იმდენად ძლიერი იყო ლტოლვა თეატრალური სანახაობების მიმართ, რომ ადამიანები ცხოვრობდნენ არა რეალური, არამედ ხელოვნური, წარმოსახვითი, თეატრალურ კულისებში მიმდინარე ცხოვრებით. ქალაქის მოედნებზე ისმოდა შეძახილები: „პური და სანახაობა!“ გასაკვირი არაა ის ფაქტი, რომ სასულიერო პირები ძალ-ღონეს არ იშურებდნენ ადამიანთა გამიწიერების წინააღმდეგ საბრძოლველად. ეკლესიის წმინდა მამები სწორედ იმიტომ იღებდნენ მკაცრ კანონებს თეატრალური სანახაობების წინააღმდეგ, რომ არ დაეშვათ კაცობრიობის ზნეობრივი გახრწნა. მაგრამ დრო შეიცვალა, თაობები აღიზარდნენ ქრისტიანულ წიაღში, ქრისტიანული მსოფლმხედველობით. შეიცვალა თეატრალური წარმოდგენებიც. შუა საუკუნეებში რუსეთში იმდენად პოპულარული იყო თეატრი, რომ დარბაზები ხალხს ვეღარ იტევდა. განსაკუთრებით პოპულარული იყო საეკლესიო დადგმები. რაც შეეხება საქართველოს, აქ თეატრი მე-19 ს-დან შემოვიდა და მის აღორძინებას ხელი შეუწყო წმ. ილია მართალმა. მან ასე შეაფასა თეატრის როლი: „სცენა ცხოველის სურათებით ელაპარაკება კაცის გულსა და ჭკუას, იგი ამ თავისი თვისებით კაცის გუნებაზედ უფრო მედგრად მოქმედებს, ვიდრე სხვა რამე. ამ მხრით არის იგი სანატრელი, კაცის გრძნობისა და ჭკუის გამაფაქიზებელი“. თეატრისა და კინოხელოვნების სფეროში მოღვაწენიც ერთხმად თანხმდებიან იმ საკითხში, რომ ჭეშმარიტი ხელოვნება ადამიანის სულიერ აღზრდასა და ჩამოყალიბებას უნდა ემსახურებოდეს. თეატრმაც, როგორც ხელოვნებამ, ხელი უნდა შეუწყოს საზოგადოების ზნეობრივად ამაღლებას და სულიერად განწმენდას.

გრანი ქავთარია
სტრაბონი და კოლხეთის ისტორიის   ფრაგმენტები
(კოლხეთის გამგებელი მოაფერნე)

სტატიაში განხილულია სტრაბონის „გეოგრაფიაში“ დაცული ისტორიული შინაარსის ცნობა, რომელშიც  საუბარია კოლხეთის სტატუსზე  მითრიდატე ევპატორის იმპერიაში. დიდი გეოგრაფის დაინტერესება  აღნიშნული საკითხით განაპირობა იმ ფაქტმა, რომ გარკვეულ პერიოდში კოლხეთის გამგებელი მისი ნათესავი, დედის ბიძა, მოაფერნე იყო. სტატიაში გამოკვლეულია ის რეალობა, რომ კოლხეთი შორეულ  წარსულში (უნდა ვიგულისხმოთ, დანარჩენი საქართველოც) ძლიერ სახელმწიფოთა აგრესიის ობიექტს წარმოადგენდა (და ასეთად რჩება დღესაც).

ზურაბ ცუცქირიძე
კაცობრიობის დიდი ექსპერიმენტატორი

კაცობრიობას დასაბამიდან ხიბლავდა თანასწორობის იდეა. ნებისმიერი რელიგიური მოძღვრების მომხიბვლელობა, სწორედ, უფლის წინაშე ყველა ადამიანის თანასწორობის იდეაშია. კომუნისტებმა თავიანთ დროშას ამიტომ დააწერეს `ძმობა, ერთობა, თანასწორობა~. იქნებ ამ ლოზუნგის შემოქმედებმა დემაგოგიის მიზნით მოიგონეს ეს, მაგრამ სტალინმა მის პრაქტიკულ, მიწიერ ცხოვრებაში განხორციელება მოინდომა. მისი მეთაურობით საამისო ექსპერიმენტი დედამიწის ერთ მეექვსედზე ხორციელდებოდა და ვერ ვიტყვით, რომ უშედეგოდ. მან მართლაც შეძლო ასეულობით ერთობ განსხვავებული ერის დაძმობილება. სტალინურ ეპოქაში გულშიც ვერავინ გაივლებდა რელიგიურ თუ ეროვნულ შუღლს, ვერავინ გაბედავდა ქონებრივი უპირატესობის დემონსტრირებას და იმით თავმოწონებას. საყოველთაო უფასო სწავლა-განათლება და ჯანდაცვა, ყველა მოქალაქის უპირობო სოციალური დაცულობა... მაგრამ, როგორც ჩანს, ამ იდეის ბოლომდე ხორცშესხმისთვის კაცთა მოდგმა მზად არ აღმოჩნდა.

გვანცა კოპლატაძე
შალვა ნუცუბიძე არეოპაგიტიკის ავტორის შესახებ

პავლე მოციქულის მოწაფის, პირველი საუკუნის მოღვაწის, წმ. დიონისე არეოპაგელის სახელით მოღწეული ხუთი თეოლოგიურ-ფილოსოფიური თხზულების. ე.წ. არეოპაგიტიკის ავთენტურობის საკითხი ეკლესიაში მათი გამოჩენისთანავე დადგა, კერძოდ, ჰიპატიოს ეფესელმა 532 წელს, კონსტანტინეპოლის ადგილობრივ კრებაზე, დიონისე არეოპაგელის ავტორობა ეჭვქვეშ დააყენა. ეჭვი ლორენცო ვალასა და ერაზმის ეპოქაში განახლდა, ხოლო XIX საუკუნის მიწურულსა და XX საუკუნის დასაწყისში მეცნიერებამ არეოპაგიტული წიგნების ანონიმურობა, იქიდან გამომდინარე, რომ ისინი უცილობლად ქალკედონის კრების შემდეგ (451 წ.) და 532 წლამდე იყო შექმნილი, ეჭვმიუტანლად ცნო.
არეოპაგიტიკის კვლევის მეორე ეტაპი მეცნიერებაში მისი ავტორის ვინაობის გარკვევის ნიშნით წარიმართა. ავტორად ეკლესიის ისტორიაში თითქმის ყველა ცნობილი პირი დასახელდა, რომელიც სირია-პალესტინაში (წიგნები კონსტანტინეპოლის კრებაზე იქაურმა ეპისკოპოსებმა მოიტანეს) V საუკუნის მეორე ნახევარსა და VI საუკუნის დასაწყისში მოღვაწეობდა, მაგრამ კრიტიკას ვერცერთმა მათგანმა ვერ გაუძლო.
1942 წელს ცნობილმა ქართველმა ფილოსოფოსმა და მეცნიერმა შალვა ნუცუბიძემ გამოაქვეყნა თავისი გამოკვლევა `ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის საიდუმლოება~, რომელშიც იგი ამტკიცებდა, რომ არეოპაგიტული წიგნების ავტორი V საუკუნის ცნობილი მოღვაწე, მაიუმის ეპისკოპოსი, ქართველი უფლისწული, პეტრე იბერი იყო.
შ. ნუცუბიძემ კვლევა სამი ასპექტით წარმართა: პირველი _ იყო თუ არა პეტრე იბერი თავისი მონაცემებითა და მოღვაწეობის ხასიათით შესაფერისი პიროვნება არეოპაგიტული წიგნების ავტორობისათვის, მეორე და მთავარი _ არსებობს თუ არა დამთხვევები პეტრე იბერის შეხედულებებისა იმ შეხედულებებთან, რომელთაც არეოპაგიტული წიგნები შეიცავენ; და მესამე: ხომ არ შემონახულა რაიმე ლიტერატურული კვალი, რომელიც პეტრეს ავტორობაზე მიუთითებს. სამივე ასპექტის კვლევისას მეცნიერმა წარმატებას მიაღწია და დამაჯერებელი შედეგები მიიღო: 1. პეტრეს თანამედროვენი მას მეორე პავლედ და მეორე მოსედ მოიხსენიებენ და ხაზს უსვამენ მის გასაოცარ ნიჭიერებას, რომელიც არა მხოლოდ ენების _ ბერძნულისა და სირიული შესწავლისას გამოუმჟღავნებია. ისინი იმასაც აღნიშნავენ, რომ მისი ნიჭის დასატევად მრავალი წიგნი იყო საჭირო და იმოწმებენ `ტრაქტატებსა და თხრობებს~ მის შესახებ.
რაც შეეხება შეხედულებათა დამთხვევებს, ამ თვალსაზრისით შ. ნუცუბიძემ კიდევ უფრო საინტერესო შედეგს მიაღწია. ბიოგრაფოსთა მიერ გადმოცემული პეტრეს შეხედულებანი არეოპაგიტული წიგნების მოძღვრებას ისეთ ძირითად საკითხებში დაემთხვა, როგორიცაა სწავლება ბოროტებაზე, როგორც სიკეთის ნეგაციაზე და მხოლოდ საფეხურზე სიკეთის ამაღლებისათვის (არეოპაგიტულ მოძღვრებაში ნეგატიური თეოლოგიის ძირითადი მომენტი); 2. ზეციურ ძალთა იერარქიის ერთნაირი გადმოცემა, სადაც `მსგავსება ისე შორს მიდის, რომ ზეციურ დასთა დაჯგუფების ტრიადულ პრინციპსაც კი ეხება~, ერთისა და სიმრავლის ანუ არეოპაგიტული წიგნების ენაზე _ ერთობისა და განყოფის პრობლემის ერთი და იმავე სახითა და განმარტებით წარმოდგენა პეტრე იბერსა და ფსევდო დიონისესთან.
ზემოხსენებულ ასპექტთაგან მესამის გასარკვევად განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი გამოდგა ზაქარია რიტორის ირიბი მინიშნება იმის შესახებ, რომ პეტრე იბერი წიგნებს წერდა და არა მხოლოდ წერდა, არამედ, როგორც ჩანს, სახელგანთქმული ავტორიც იყო, რადგან ვიღაც იოვანე ალექსანდრიელს, მათი უკეთ გავრცელების მიზნით, საკუთარი თხზულებანი პეტრე იბერისთვის მიუწერია.
როგორც ცნობილია, არეოპაგიტული წიგნების ავტორად პეტრე იბერის აღიარებამდე შ. ნუცუბიძისგან დამოუკიდებლად მივიდა ბელგიელი ბიზანტოლოგი ერნსტ ჰონიგმანიც. მათი კვლევის შედეგები დღეს მეცნიერებაში ნუცუბიძე-ჰონიგმანის თეორიის სახელითაა ცნობილი.
თავდაპირველად, დასავლეთის მეცნიერება, განსაკუთრებით, ჰონიგმანის გამოკვლევის გამოქვეყნების შემდეგ, აღფრთოვანებით შეხვდა ამ აღმოჩენას და მრავალი საუკუნის განმავლობაში არსებულ კითხვაზე, ვინ იყო სინამდვილეში არეოპაგიტიკის ავტორი, პასუხი გაცემულად ჩათვალა, მაგრამ ვითარება შეიცვალა ი. ენგბერდინგის ნაშრომის გამოქვეყნების შემდეგ, რომელიც მას პეტრე იბერის ავტორობის უარსაყოფად ეჭვმიუტანელ საბუთს _ მის მონოფიზიტობას ასახელებდა. ენგბერდინგს განსაკუთრებით თავგამოდებული მომხრე რ. როკის სახით გამოუჩნდა.
პეტრე იბერის ავტორობის წინააღმდეგ მოტანილი ამ საბუთების საწინააღმდეგოდ უნდა ითქვას, რომ პეტრეს მონოფიზიტობაზე მხოლოდდამხოლოდ მონოფიზიტური წყაროები იძლევიან ცნობებს, მაშინ, როცა ის მართლმადიდებლურ სამყაროში წმინდანად იყო აღიარებული, რაზეც ქართული ეკლესიის ხუთსაუკუნოვანი ტრადიცია მეტყველებს: მისდამი მიძღვნილი ჰიმნოგრაფიული თხზულებანი, ფრესკა, რომელიც იერუსალიმის ჯვრის მონასტერშია შემორჩენილი, სინას მთის წმიდა ეკატერინეს მონასტრის ტრიპტიქი, რომლის შუა ნაწილის მესამე რიგში ილარიონ ქართველსა და შიო მღვიმელთან ერთად პეტრე იბერიცაა გამოსახული წარწერით: "მნათობნი ქართველთანი", ათონის მთის XIV-XV სს. ქართულ-ბერძნული ლიტურგიკული შინაარსის მინიატურებით შემკული ხელნაწერი, რომელშიც პეტრე იბერიელი წმ. ექვთიმე ათონელისა და წმ. ილარიონ ქართველის გვერდითაა.
გარდა ამისა, ჩვენ გულდასმით შევისწავლეთ მონოფიზიტ ავტორთა ცნობები პეტრე იბერის შესახებ. ტექსტების დაწვრილებითი ანალიზის შედეგად ცხადი გახდა: ისარგებლეს რა იმით, რომ პეტრე იბერს, ასკეტური ცხოვრებისადმი მიდრეკილების გამო, დიოფიზიტებსა და მონოფიზიტებს შორის გამართულ საღმრთისმეტყველო კამათში აქტიური პოზიცია არ ეკავა, მათ მრავალი ფაქტი გააყალბეს მის მონოფიზიტად წარმოსადგენად და მისი დიდი ავტორიტეტის საკუთარი მიზნებისათვის გამოსაყენებლად.
სხვათა შორის ორთოდოქს მონოფიზიტად პეტრე იბერს არც შ. ნუცუბიძე თვლიდა და არც ჰონიგმანი. ამ ბოლო წლებში პეტრეს მონოფიზიტური აღმსარებლობა უეჭველ ფაქტად არც მ. ვან ესბროკს მიაჩნია. ასე რომ, უკეთუ მეცნიერებას პეტრე იბერის არეოპაგიტული წიგნების ავტორობის საწინააღმდეგოდ მისი მონოფიზიტობის გარდა სხვა საბუთი არ აქვს, მაშინ როგორც ამას ვან ესბროკიც აღნიშნავს, ისევ აქტუალურად უნდა განიხილებოდეს ნუცუბიძე-ჰონიგმანის თეორია, მით უმეტეს, რომ მეცნიერებამ დღემდე არეოპაგიტიკის ავტორად მეტ-ნაკლებად დასაბუთებულად ვერცერთი სხვა მოღვაწის დასახელება ვერ შეძლო.

გრიგოლ რუხაძე
ფილოსოფიის განსაზღვრებანი წმიდა იოვანე დამასკელის მიხედვით

ცნობილი ღმრთისმეტყველის, ღირსი იოვანე დამასკელის მთავარი თხზულების «წყარო ცოდნისა» პირველი ნაწილი ძირითად თეოლოგიურ-ფილოსოფიურ ცნებათა განმარტებებს ეთმობა. პირობითად ამ შესავალ ნაწილს "ფილოსოფიური თავები", ან დიალექტიკა ეწოდება. ქართულად ის ჯერ ღირ. ეფრემ მცირის (XI ს.) და ღირ. არსენ იყალთოელის (XI-XII სს.) მიერ ითარგმნა.
ღირსმა იოვანე დამასკელმა მთელი ქრისტიანული და ანტიკური სიბრძნისმეტყველება ექვს პუნქტში შემოკრიბა და შუა საუკუნეების ბიზანტიური აზროვნებისთვის დამახასიათებელი კლასიკური ნიმუში მოგვცა. ამ განსაზღვრებათა თეოლოგიურ-ფილო¬სოფი¬უ¬რი სინთეზი დღევანდელი ფილოსოფიური გაგებით მიუღებელია, მაგრამ მასზე მართ¬ლმადიდებლურ რელიგიას უარი არ უთქვამს. მართალია, II-III სს-ის ზოგიერთი ავტორი (მაგ., ტატიანე ასურელი, თეოფილე მესოპოტამიელი, ტერტულიანე) უარყოფდა ფილოსოფიას, მაგრამ ეკლესიამ ღმრთისმეტყველებისა და ფილოსოფიის თანაარსებობის გზა აირჩია.
თეოლოგიის ისტორიკოსები თანხმდებიან, რომ ბიზანტიურ აზროვნებას, ლათინური სქოლასტიკისგან განსხვავებით, ღმრთისმეტყველებისა და ფილოსოფიის სფეროები მკაფიოდ არასდროს გაუმიჯნავს. ისტორიული გადასახედიდან ჩანს, რომ თეოლოგიისა და ფილოსოფიის განცალკევების დასავლურმა გზამ, რომელსაც სათავე დომინიკანელმა თეოლოგმა, თომა აქვინელმა (XIII ს.) დაუდო, ორივე სფერო მნიშვნელოვნად დააზარალა. კათოლიკურ და პროტესტანტულ თეოლოგიაზე რომ არაფერი ვთქვათ, საერთოდ, ევროპული იდეა «წმინდა ფილოსოფიისა», ანუ მისი ავტონომიურობისა, ფიქცია გამოდგა. სეკულარიზებული, სასულიერო დებულებათაგან განძარცული თანამედროვე დასავლური ფილოსოფია გამუდმებით ეძებს თავისივე არსებობის გამამართლებელ ნაირგვარ არგუმენტებს და, მით უმეტეს, ცოდვის მორევში ჩათრეული კაცობრიობისთვის მას ახალი მაშველი რგოლის გამოგონება აღარ შეუძლია.
ახლანდელი მოთხოვნით, ფილოსოფოსს უფლება არ აქვს თავის ნაშრომში ზებუ¬ნე¬¬ბრივ ნიჭთა დამოწმებისა, მაშინაც კი, თუ იგი როგორც პიროვნება მათ იღებს.
სწორედ «უმადლო აზროვნება» არის მიზეზი გონებრივ მუშაკთა უძლურებისა, რაც გამოიხატება ჭეშმარიტი ფილოსოფიის არცოდნით, უმოქმედობითა და იმ უნარის დაკარგვით, რომელიც მათ აბობოქრებული გარყვნილებისა და სოციალური უსამართლობის წინააღმდეგ ხმის ამაღლებისა და საზოგადოებაში იმედის ჩანერგვის ძალას მისცემდა. ავტორის აზრით, ქართველი ერი კულტურული არსებობის იმგვარ ზღვართან იმყოფება, რომ ცხოვრებისეულ კანონებთან დაუკავშირებლად განყენებულ თემებზე საუბარი ვერავითარ სარგებელს ვერ მოგვიტანს. ამიტომ, როცა იგი ფილოსოფიის გასულიერების სურვილს გამოხატავს, პირველ ყოვლისა კოლეგებისა და საზოგადოების იმ მოაზროვნე ნაწილს გულისხმობს, რომელსაც ქვეყნის ბედზე ღმრთის წინაშე პასუხისმგებლობა აკისრია.